2-3. อารภติสุตฺตาทิวณฺณนา

[142-3] ทุติเย อารภตีติ เอตฺถ อารมฺภ-สทฺโท กมฺมกิริยหิํสนวีริยโกปนาปตฺติวีติกฺกเมสุ วตฺตติฯ ตถา เหส ‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา’’ติ (สุ. นิ. 749) กมฺเม อาคโตฯ ‘‘มหารมฺภา มหายญฺญา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (สํ. นิ. 1.120; อ. นิ. 4.39) กิริยายฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51) หิํสเนฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185; เนตฺติ. 29; เปฏโก. 38; มิ. ป. 5.1.4) วีริเยฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 195; ม. นิ. 1.293) โกปเนฯ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142; ปุ. ป. 191) อยํ ปน อาปตฺติวีติกฺกเม อาคโต, ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว, ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ยถาสภาวโต น ชานาติฯ ยตฺถสฺสาติ ยสฺมิํ อสฺส, ยํ ฐานํ ปตฺวา เอตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ กิํ ปน ปตฺวา เต นิรุชฺฌนฺตีติ? อรหตฺตมคฺคํ, ผลปฺปตฺตสฺส ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อิธ มคฺคกิจฺจวเสน ปน ผลเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อารภตี น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, ตํ ปเนส เทเสตุํ สภาคปุคฺคลํ ปริเยสติ, ตสฺมา น วิปฺปฏิสารี โหติฯ น อารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ น อาปชฺชติ, วินยปญฺญตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา อนาปตฺติยา อาปตฺติสญฺญี หุตฺวา วิปฺปฏิสารี โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘น อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตี’’ติ โย วุตฺโต, กตโร โส ปุคฺคโล? โอสฺสฏฺฐวีริยปุคฺคโลฯ โส หิ ‘‘กิํ เม อิมสฺมิํ กาเล ปรินิพฺพาเนน, อนาคเต เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วิสุทฺธสีโลปิ ปฏิปตฺติํ น ปูเรติฯ โส หิ ‘‘กิมตฺถํ อายสฺมา ปมตฺโต วิหรติ, ปุถุชฺชนสฺส นาม คติ อนิพทฺธา, ตสฺมา หิ เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขีภาวํ ลเภยฺยาสิ, อรหตฺตตฺถาย วิปสฺสนํ ภาเวหี’’ติ โอวทิตพฺโพวฯ

สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อปรทฺธํ วต อายสฺมตา, เอวํ สนฺเตปิ มยํ อายสฺมนฺตํ ยาจาม, เทเสตพฺพยุตฺตกสฺส เทสนาย, วุฏฺฐาตพฺพยุตฺตกสฺส วุฏฺฐาเนน, อาวิกาตพฺพยุตฺตกสฺส อาวิกิริยาย อารมฺภเช อาสเว ปหาย สุทฺธนฺเต ฐิตภาวปจฺจเวกฺขเณน วิปฺปฏิสารเช อาสเว ปฏิวิโนเทตฺวา นีหริตฺวา วิปสฺสนาจิตฺตญฺเจว วิปสฺสนาปญฺญญฺจ วฑฺเฒตูติฯ อมุนา ปญฺจเมน ปุคฺคเลนาติ เอเตน ปญฺจเมน ขีณาสวปุคฺคเลนฯ สมสโม ภวิสฺสตีติ โลกุตฺตรคุเณหิ สมภาเวเนว สโม ภวิสฺสตีติ เอวํ ขีณาสเวน โอวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

อารภติสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ติกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา

[144-6] จตุตฺเถ ปฏิกูเลติ อมนุญฺเญ อนิฏฺเฐฯ อปฺปฏิกูลสญฺญีติ อิฏฺฐากาเรเนว ปวตฺตจิตฺโตฯ อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ อุปเนติ ปวตฺเตติฯ อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ อนิฏฺเฐ สตฺตสญฺญิเต อารมฺมเณฯ เมตฺตาย วา ผรตีติ เมตฺตํ หิเตสิตํ อุปสํหรนฺโต สพฺพตฺถกเมว วา ตตฺถ ผรติฯ ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ ธมฺมสภาวจินฺตเนน ธาตุโต ปจฺจเวกฺขณาย ธาตุมนสิการํ วา ตตฺถ ปวตฺเตติฯ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวาติ สภาวโต อานุภาวโต จ อุปติฏฺฐนฺตํ อารมฺมเณ ปฏิกูลภาวํ อปฺปฏิกูลภาวญฺจาติ ตํ อุภยํ ปหาย อคฺคเหตฺวา, สพฺพสฺมิํ ปน ตสฺมิํ มชฺฌตฺโต หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหริตุกาโม ปน กิํ กโรตีติ? อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อาปาถํ คเตสุ เนว โสมนสฺสิโต โหติ, น โทมนสฺสิโต โหติฯ อุเปกฺขโก วิหเรยฺยาติ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺโต ยถา อญฺเญ อสมเปกฺขเนน โมหํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุปฺปาเทนฺโต ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก วิหเรยฺยฯ เตเนวาห ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน ปญฺจโม’’ติฯ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนลกฺขณาย ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน ปญฺจโม วาโร วุตฺโตติ อตฺโถฯ ปญฺจมํ ฉฏฺฐญฺจ อุตฺตานเมวฯ

ติกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ